व्यवसायजन्य आजार आणि आरोग्य

हल्ली कीडनाशकांशिवाय शेती होणे अवघड आहे. यांत दोन प्रकारची औषधे असतात : बुरशीनाशक आणि कीटकनाशक.

रासायनिकदृष्टया कीडनाशकांमध्ये पायरेथ्रम, पायरेथ्रिन, ऑरगॅनोक्लोरीन संयुगे, ऑरगॅनोफॉस्फरस संयुगे, कार्बामेट्स, पा-याची सेंद्रिय संयुगे, इ. प्रमुख आहेत. काही वनस्पतिजन्य कीडनाशकेही (उदा. कडूनिंबापासून तयार केलेली) आहेत. या सर्वांमध्ये ऑरगॅनोक्लोरीन आणि ऑरगॅनोफॉस्फरस संयुगे सर्वात घातक आहेत. या दोन्हींचा परिणाम जास्तकरून चेतासंस्थेवर होऊन मळमळ, डोकेदुखी, गोंधळलेपणा, त्त्वचेवर विचित्र संवेदना होणे, स्नायू थरथरणे किंवा उडणे आणि झटके यांपैकी लक्षणे दिसू शकतात.

याचबरोबर ऑरगॅनोफॉस्फरस गटाच्या औषधांनी झांजावल्यासारखे होणे (डोके बधिरणे), डोळयांच्या बाहुल्या लहान होणे, बेशुध्दी, इ. परिणाम होऊ शकतात. हॉस्पिटलमध्ये दाखल केलेले रुग्णही दगावू शकतात इतके हे विष तीव्र असते.

या विषारी पदार्थाचा उपसर्ग दोन प्रकारे होऊ शकतो

• एक म्हणजे फवारताना हळू हळू थोडेथोडे किंवा एकदम जास्त रसायन श्वासातून जाणे.
• दुसरा प्रकार म्हणजे आत्महत्येसाठी विषप्राशन,हा अपघाती प्रकार जास्त प्रमाणात आहे.

फवारताना होणारी विषबाधा बहुधा अगदी मंदगतीने होत असते. या विषांचा चेतासंस्थेवर परिणाम होऊन हळूहळू लकवा होतो (स्नायू निर्जीव होणे). फवारणी करताना नाका-तोंडास फडक्याची घडी बांधणे (किंवा श्वसनासाठी वेगळे उपकरण वापरणे), वा-याची दिशा पाहून फवारणी करणे, संरक्षक वेष घालणे, इ. काळजी घेणे आवश्यक आहे, पण हे फारसे केले जात नाही. उन्हाळ्यात किंवा उष्ण प्रदेशात हे सर्व उपाय क्वचितच वापरले जातात.

हा ढगाळ हवामानात शेतावर असणा-या एका बुरशीचा श्वसनसंस्थेत प्रवेश झाल्याने होणारा आजार आहे. यात मुख्यत: दीर्घकाळ कोरडा खोकला चालतो व तो इतर कोणत्याही औषधांना दाद देत नाही.

अणुप्रकल्पात काम करणा-यांना व शेजा-यांना अणुकिरणांपासून कर्करोग होण्याची शक्यता जास्त असते. या लोकांमध्ये इतर जनतेपेक्षा जास्त कर्करोग आढळतात. केरळमध्ये याबद्दल प्रकल्प नजीकच्या जनतेत खूप असंतोष आहे.

रासायनिक कारखाने आरोग्यदृष्टया सर्वात धोक्याचे असतात.या रसायनांचा शरीरावर हळूहळू परिणाम होतोच पण अपघातही होऊ शकतात. भोपाळ इथली विषारी वायू दुर्घटना हे याचे ज्वलंत उदाहरण आहे. प्रत्येक रसायनाचा विशिष्ट धोका असतो. याची माहिती देणारी पुस्तके मिळतात. कारखाना निरीक्षकांकडेही ही माहिती मिळू शकते. इंटरनेटवर आता अनेक प्रकारची माहिती सहज उपलब्ध होते.

काही कारखान्यांत विशिष्ट प्रकारची धूळ/तंतू हवेत तरंगत असतात. ही धूळ/तंतू सतत फुप्फुसात जाऊन आजार होतो. या आजारात मुख्यत: फुप्फुसांची श्वसनक्षमता कमी होणे, खोकला, इ. त्रास होतो. नंतर दम लागण्याचाही त्रास होतो. धूळ/तंतू श्वसनात जाण्याचे थांबेपर्यंत हा आजार क्रमाने वाढतच जातो. हे आजार क्षयरोगाप्रमाणे लक्षणे निर्माण करीत असल्याने अनेकांना क्षयरोगाचे उपचार केले जातात पण उपयोग होत नाही. धूळ-तंतूमुळे होणा-या फुप्फुसाच्या आजारांचे निदान करताना क्ष-किरण चित्रांचा चांगला उपयोग होतो.

धूळ-तंतूपैकी एक विशेष प्रकार म्हणजे ऍसबेस्टॉस पत्र्यांचा. ऍसबेस्टॉस सिमेंट पत्र्यांच्या कारखान्यात हे तंतू तरंगत असतात. हे तंतू फुप्फुसात कॅन्सर निर्माण करतात. यामुळे खोकला, खोकल्यात रक्त पडणे, दम लागणे, वजन कमी होणे, भूक मंदावणे इ. लक्षणे दिसतात. क्ष-किरण चित्राने स्पष्ट निदान करता येते.

दगड खडी सिमेंट, कोळसा-खाण, पिठाच्या गिरण्या, हळद-कामगार या सर्व व्यवसायात फुप्फुसात धूळ जाऊन आजार होतात.

काही कारखान्यांत जास्त गोंगाट असतो. विशेषत: लोखंडाच्या वस्तूंच्या कारखान्यात विशेष ध्वनिप्रदूषण असते. ध्वनिप्रदूषणामुळे मेंदू व कानांवर परिणाम होतो. अस्वस्थता, चिडकेपणा, बहिरेपणा, इत्यादी त्रास होतो. बहिरेपणा वेळीच लक्षात येण्यासाठी खास श्रवणतपासणी करावी लागते. अशा कारखान्यांत कानात बसवण्यासाठी रबरी बुचे मिळतात ती कामगारांनी वापरणे आवश्यक असते. याचबरोबर आता वाहनांमुळेही ध्वनिप्रदूषण वाढले आहे. सार्वजनिक उत्सव हे ही ध्वनिप्रदूषण वाढवतात.