मानसिक आरोग्य आणि आजार चेतासंस्थेचे आजार (मज्जासंस्था)

जसे एखाद्याच्या पोटात दुखते तसेच मनाचेही दुखणे असू शकते, पण शारीरिक आजारांपेक्षा मानसिक आजारांकडे पाहण्याची समाजाची दृष्टी वेगळी असते. मानसिक आजारांबद्दल गूढतेचे, भीतीचे, करणी-जारणमरण, इत्यादींचे वलय असते. सर्वसाधारण वैद्यकीय वर्तुळातही याबद्दल फार माहिती नसते. त्यामुळे पोटदुखी, कानदुखीकरता जसे आपण चटकन डॉक्टरकडे जातो तसे मानसिक आजाराबद्दल जात नाही. यावरचे वैद्यकीय उपचार म्हणजे विजेचे शॉक, मनोरुग्णालयात दाखल करणे, इत्यादी भीतीदायक कल्पना असतात. त्यामुळे मानसिक आजारांच्या बाबतीत वैद्यकीय सल्ला न घेता काही जण मांत्रिकाकडे जातात. शहरांत आणि खेडयांतही ब-याच किरकोळ मानसिक आजारांमध्ये काही लोक मांत्रिक-गुरु यांची मदत मागतात. आपले दुखणे कोणीतरी ‘दैवी’ माणूस नीट ऐकून घेतो आहे असे पाहून, थोडाफार फरक पडतो. यामुळे काही जणांना समाधान मिळते. पण मारझोड, बांधून ठेवणे, धुरी देणे, उपाशी ठेवणे, इत्यादी अघोरी प्रकारही केले जातात. अनेकवेळा यात रुग्ण दगावण्याची उदाहरणे आहेत.

घरातल्या, गावातल्या शांत, वडीलधा-या, प्रेमळ माणसाने दुखणे ऐकून घेणे व धीर देत राहणे याने किरकोळ मानसिक दुखण्यांचा विसर पडतो. हा एक प्रकारचा समुपदेशन उपचारच आहे. मात्र गंभीर प्रकारच्या दुखण्यांत वैद्यकीय उपचार आवश्यक असतात. वेळीच उपचार झाले तर इतर शारीरिक आजारांप्रमाणेच काही मानसिक रुग्णही बरे होऊ शकतात.

गंभीर मानसिक आजारांचे प्रमाण आपल्या समाजामध्ये सुमारे एक टक्का इतके आहे. म्हणजेच प्रत्येक गावात पाच-दहा तरी मनोरुग्ण असण्याची शक्यता आहे. याशिवाय सौम्य मनोविकार असलेल्यांची संख्या दहा टक्के इतकी असते. मात्र ब-याच वेळा यावर फार काही उपाय केला जात नाही. ही परिस्थिती बदलण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. लवकर निदान, तज्ज्ञांकडून उपचार आणि पाठपुरावा व आधार देणे एवढया गोष्टी आपण करू शकतो.

मानसिक आजाराचे वर्गीकरण अनेक प्रकारे करता येते. या पुस्तकात सोपी पध्दत वापरलेली आहे.

जीवशास्त्रातल्या अनेक गोष्टी आणि घटनांसंबंधी, ‘अमुक इथपर्यंत योग्य, तिथून पुढे वाईट’ अशा मर्यादा आखता येत नाहीत. उदा. 140 पुढे रक्तदाब असेल तर तो ‘अतिरक्तदाब’ आहे असा शिक्का मारला जातो, पण 139 असेल तर तो योग्यच आहे आणि 141 असेल तर जास्तच आहे अशी काटेकोर भूमिका घेणे अशक्य असते. तसेच रक्तदाब असणे ही गोष्ट आवश्यक व नैसर्गिक आहे आणि जास्त असणे आजार आहे. मानसिक आजारांच्या बाबतीतही अशीच परिस्थिती आहे. योग्यप्रमाणात भावभावना असणे नैसर्गिक आहे. उदा. ‘संताप’ हा घटक घेऊ या. थोडा संताप असणे संरक्षणासाठी आवश्यक आहे. पण अकारण, अवाजवी संताप हे मानसिक दोषांत मोडेल. आनंदी स्वभाव चांगला खरा, पण सतत ‘हवेत असणे’ मानसिक दौर्बल्याचे लक्षण आहे. दुःख असणे स्वाभाविक, पण सतत खूप दुःखी असणे ‘मनोविकार’ म्हणता येईल.

गुणदोषांची थोडी जास्त मात्रा कधीकधी प्रगतीही साधू शकते. उदा. नादिष्ट, छंदिष्टपणातून कलानिर्मिती व शास्त्रीय प्रगती होऊ शकते. सर्वसाधारणपणे टोकाच्या प्रवृत्तीच्या व्यक्तींकडून समाजातील बदलाची पावले पडू शकतात. असे असले तरी मानसिक दोष जास्त असेल तर मात्र उपचाराची गरज लागते.

नवजात अर्भकाचा मेंदू विकसनशील असतो. पहिल्या वर्षात मेंदूतल्या पेशींची संख्यावाढ आणि इतर विकास साधला जातो. दोन वर्षात मेंदूची वाढ पूर्ण होते, पण व्यक्तिमत्त्वाला, स्वभावाला वयाच्या विशीपर्यंत आकार मिळत राहतो. मानसिक वैशिष्टये घडण्यासाठी अनेक घटकांचा हातभार लागतो. हे घटक म्हणजे आनुवंशिकता, पोषण, आईवडिलांचे प्रेम व चांगली वागणूक, सभोवतालची सामाजिक परिस्थिती, इत्यादी.

मुलांना मानसिक वैशिष्टयांचा काही प्रमाणात वारसा असतो. मानसिक आजारही (विशेषतः गंभीर प्रकारचे) काही प्रमाणात आनुवंशिक असतात. पण सगळेच मानसिक आजार आनुवंशिक नसतात. मानसिक स्वास्थ्यासाठी पुढील इतर घटकांनाही महत्त्व आहे.

बालपणात आईवडिलांचे प्रेम मिळणे मानसिक स्वास्थ्यासाठी आवश्यक असते. मूल प्रेमाने सांभाळणे, हिडीसफिडीस न करणे, त्याला समजून घेणे आणि समजावून सांगणे, मारझोड न करणे, शांतपणे शिकवणे, आजूबाजूच्या लोकांशी चांगले संबंध ठेवायला शिकवणे, इत्यादी गोष्टी आवश्यक असतात. लहानपणी असुरक्षितपणाची, भीतीची भावना राहिली किंवा प्रेम मिळाले नाही तर मुलांवर मानसिक दुष्परिणाम होतात. यांचे पडसाद पुढच्या आयुष्यात उमटतात. मानसिक दौर्बल्य, आत्मविश्वास नसणे, गुन्हेगारी स्वभाव हे काही अंशी अशा दुर्दैवी घरांमधून येतात. म्हणून ‘कुटुंब’ ही संस्था मानसिक स्वास्थ्याच्या दृष्टीने खूप महत्त्वाची आहे.

पहिल्या दोन वर्षात मेंदूच्या वाढीच्या काळात प्रथिने व उष्मांक योग्य प्रमाणात मिळणे आवश्यक असते. प्रथिनांचा पुरवठा कमी झाला तर मेंदूची वाढ कमी होते. विशेषतः बौध्दिक वाढीवर त्याचा प्रतिकूल परिणाम होतो. कुपोषणाने तसे अनेक दीर्घकालीन परिणाम होतात. शारीरिक दुबळेपणाबरोबर मानसिक दुबळेपणा किंवा असंतुलित स्वभाव होण्याची शक्यता असते. कुपोषित मुलांची भविष्यात शारीरिक, मानसिक क्षमता कमी राहते.

सामाजिक विषमता, बेकारी, आर्थिक असुरक्षितता या सर्व गोष्टींमधून नैराश्य, आत्महत्त्येची प्रवृत्ती, आक्रमकता, गुन्हेगारी, मानसिक असंतुलन, इत्यादी अनेक मनोविकार निर्माण होतात. मानसिक आजार निर्माण होण्यामध्ये या घटकांचा मोठा वाटा आहे. शेतकरी आत्महत्या हे त्याचे ठळक उदाहरण आहे.

कुपोषणाशिवाय इतर काही शारीरिक आजार मानसिक आजारांना कारणीभूत ठरतात. यांत मेंदूच्या आवरणाचा दाह, मेंदूसूज, मातेला गलगंड झाल्यामुळे संततीमध्ये बौध्दिक क्षमता कमी असणे, जन्माच्या वेळी किंवा अपघातात मेंदूला इजा व सिफिलिस यांचा समावेश होतो. अल्झायमरचा आजार हे एक दीर्घायुषीपणासमोर आव्हानच आहे.

दारू व इतर अंमली पदार्थाचे व्यसन हळूहळू मानसिक विकृती निर्माण करते. दारुचे व्यसन हे आपल्या समाजात मनोविकाराचे अगदी महत्त्वाचे कारण आहे.

मानसिक आजारांची निर्मिती ही अशी अनेक गुंतागुंतीच्या कारणांमधून होत असते. यातला दोष त्या व्यक्तीबरोबर थोडासा समाजाचाही असतो हे लक्षात ठेवून मनोरुग्णांकडे पाहिले पाहिजे.