सायकलॉजी… वृत्तपत्र लेखन

१० जूनला सकाळी नाशिकच्या सायकल चौकात सायकलीस्ट असोसिएशनच्या वतीने नाशिकचे डॉ. जितेंद्र आणि महेंद्र महाजन या बंधूंच्या आगामी ट्रान्स अमेरिकन सायकल शर्यतीसाठी शुभेच्छा समारंभ, म्हणून बरीच मंडळी जमलेली होती. तिथून १० कि.मी. वर पाथर्डी फाट्यावर आम्ही सगळे सायकलींनी गेलो आणि वाजत-गाजत-नाचत त्यांना शुभेच्छा दिल्या. ट्रान्स अमेरिकन सायकल स्पर्धा १६ जूनलाच अमेरिकेच्या पश्चिीम किनार्यासवरून पूर्व किनार्या वर ऍनोपोलीस या शहरात संपणार आहे. अंतर आहे ३००० मैल (४५०० कि.मी.) आणि अवधी आहे ९ दिवस म्हणजे रोज सुमारे ४००-५०० कि.मी.ची दौड असणार. भारतातर्फे डॉ महेंद्र आणि हितेंद्र महाजन ही एकमेव स्पर्धक जोडगोळी आहे. याआधी त्यांनी अशा अनेक छोट्या-मोठ्या स्पर्धा पूर्ण केलेल्या आहेत. सरासरी ३३ कि.मी. वेगाने (जास्तीत जास्त ७० किमी.) हे दोघे जण रोजच सराव करतात. नाशकाला त्यांचे कौतुक तर आहेच पण सायकलबद्दल जागृती निर्माण करण्यासाठी त्यांचे फारच योगदान आहे. ही स्पर्धा ते नक्की पूर्ण करतील असा त्यांच्या चाहत्यांचा विश्वाुस आहे.

आम्ही इतर सामान्य मंडळी देखील नाशिकच्या परिसरात रोज २०-२५ किमी. सायकलिंग करीत असतो. नाशिक सायकलीस्ट असोसिएशनच्या व्हॉटस्अपच्या गटांमध्येच ७००वर सायकलिस्टस् आहेत. शिवाय नोंदणी नसलेले माझ्यासारखे कितीतरी असतील. रोजच यात भर पडते आहे. १० वर्षाच्या मुलांपासून पंच्यात्तरीच्या वयापर्यंत अनेक लोक यात आहेत. एक खेळ म्हणून सायकल चालवणारे हे 7०० बाजूला ठेवले तरी अजूनही नाशिकमध्ये हजारो कामगार रोज २५-३० कि.मी. सायकलिंग करून ये जा करतात. एक क्रीडा प्रकार म्हणून नाशिकचा परिसर सायकलिंगसाठी आदर्श आहे. शहराच्या कुठल्याही भागातून सायकलने १०-१५ मिनिटांत शहराच्या बाहेर पडता येते आणि आजूबाजूला अनेक ट्रॅक्स सायकलसाठी शोधले जात आहेत. गंगापूर रस्ता परिसरातील मंडळी तर गोदावरीच्या दोन्ही बाजूंनी सायकलिंग करतात आणि त्यापुढे गिरणारे, काश्यपी, हरसूल वगैरे अनेक अंतरे जाऊन येतात. पावसाळ्यात तर हा सगळा प्रदेश सौंदर्यसंपन्न असतो. एकदा सायकलिंगची लय सापडली की माणूस त्याबद्दल सायकॉलॉजिकल होतो असा आमचा एक मित्र गमतीने म्हणतो.

एक क्रीडा प्रकार म्हणून सायकल हा अत्यंत प्रभावी एरोबिक्सचा व्यायाम आहे. चढउतारांचा व्यवस्थित वापर करून दमसांस म्हणजे एरोबिक व्यायाम साधता येतो. कुठल्याही व्यायामात आनंद असायला हवा तो यात असतोच. सायकलीचा खर्च सोडता याला वेगळा काहीही खर्च लागत नाही. एक साधी सायकल व नेहमीचे कपडे यापेक्षा पैसाही ज्यादा लागत नाही. मात्र हौशी सायकलिस्टस् नव्या नव्या सायकलींच्या शोधात असतात. यासाठी आता पाश्चाात्य डिझाईनच्या आणि चिनी बनावटीच्या अनेक प्रकारच्या बाईक्स बाजारात उपलब्ध आहेत. काही भारतीय कंपन्यांनी देखील स्वस्तात बर्यायपैकी बाईक्स निर्माण केल्या. स्पोर्टस् सायकलची किंमत ८-१० हजारापासून ते कित्येक लाखापर्यंत (कार्बन) असू शकते. पण सामान्यपणे २० हजाराच्या आसपास अल्युमिनियम फ्रेमच्या ३x७ गिअरच्या सस्पेंशन व वायरब्रेक असलेल्या चांगल्या सायकली मिळू शकतात. या आधुनिक सायकली चालवल्यावर जुन्या सायकलींनी मजा येत नाही. रोडबाईक (अरुंद टायरची) तर माउंटन बाईक (रुंद टायरची) अशा दोन मॉडेल्सच्या दरम्यान हायब्रीड सायकली पण मिळतात, यात दोन्हींचे गुण समाविष्ट केलेले असतात. यांना रोड ग्रीप, वेग, ब्रेकींग आणि कमी शक्ती वापरून अधिक अंतर जाण्यासाठी विशेष रचना असते. फ्रंट सस्पेंशन बरोबर मागच्या चाकाला पण सस्पेंशन मिळू शकते. ऍडजस्टेबल सीट हाईट आणि मऊ सीट कव्हर्स याही आता सामान्य गोष्टी आहेत. या सायकलींना मडगार्ड, घंटी, स्टँड, लॉक, टॉर्च वगैरे गोष्टी बसवून घ्याव्या लागतात. शक्यतो सायकलवाल्याला हेल्मेट व गॉगल असणे आवश्यक आहे.

सामान्यपणे चढउतार वगैरे धरून सायकलिंगची गती ताशी १६ ते २० किमी.च्या दरम्यान पडते. बरीच मंडळी पहाटे ऊन नसताना निघतात व १-२ तास सायकलिंग करून परत येतात. शनिवार-रविवारी काही लोक ५०-१०० कि.मी. देखील सहज करतात. असे लांबचे सायकलिंग करताना लिंबू व थोडे मीठ साखर घालून सतत पाणी पिणे आवश्यक असते. त्यामुळे थकवा टळतो. दीर्घ अंतराच्या तयारीसाठी प्रथिनपोषक आहार आवश्यक असते, आणि त्याचे बरेच शास्त्र आहे. स्नायूंना पुरेशी ऊर्जा ग्लायकोजेन रुपात साठवावी लागते. सामान्यपणे दर कि.मी.ला ६० कॅलरी ऊर्जा खर्च करणारा हा क्रीडाप्रकार स्थूलता-निवारणासाठीही एक वरदान आहे. गुडघ्यावर कमी ताण येणे आणि मांडीचे स्नायू बळकट होण्यामुळे गुडघेदुखीवाल्यांनाही हा व्यायामप्रकार चांगला आहे.

सायकल चालवताना मुख्यत: कमरेपासून खालचे स्नायू जास्त काम करत असतात. पिंढरीच्या स्नायूंना वैद्यकशास्त्रात शरीराचे दुसरे हृदय असे म्हटले जाते कारण खालच्या भागातले रक्त नीलांमधून वर पंप करण्यासाठी या स्नायूंची सतत मदत होत राहते. अर्थात हृदय आणि फुप्फुसांना व्यायाम होतोच पण त्यामानाने शरीराच्या वरच्या भागाचा, खांदे व हातांचा व्यायाम फारसा होत नाही. बसण्याची स्थिती नीट नसेल तर पाठ दुखू शकते, त्यामुळे सीटची उंची व हँडलची ठेवण जुळवून घ्यायला लागते. सायकलिंगनंतर शरीराच्या वरच्या अवयवांसाठी निदान १०-१५ मिनिटे वेगळे व्यायाम करावेत.

मी (आता वय ६१ वर्ष) थोडेफार सायकलिंग सुरू केले ते दिंडोरीला असताना आणि साध्या सायकलीवर. पस्तिशी पार केल्यानंतर सायकलीवर बसलो त्यावेळी २ कि.मी. सरळ रस्ता गेल्यावरही दम लागून थांबावे लागले, आणि एका सांडव्यावर टेकून शरीराबद्दल हताश विचार करायला लागलो. पण ८-१५ दिवसात ८-१० कि.मी. आणि महिन्याभरात १५ कि.मी. त्यात एक कि.मी. चा चढ एवढे सगळे जमायला लागले. काही दिवसांनी माझ्या मुलाला डबलसीट बसवून हे अंतर सहजपणे पार करता येऊ लागले. त्यानंतर काही दिवसांनी सायकल डोंगराच्या पायथ्याला लावून डोंगर चढून उतरून आरामात मी परत येणे हा नित्यक्रम झाला. दीड-दोन महिन्यातच माझ्या शरीराची सवय आणि क्षमता पूर्ण बदलून गेली होती. आज मी ६०-७० कि.मी. सायकलिंग आरामात करू शकतो आणि घरी येऊन नेहमीची कामे करता येतात इतकी शरीराला याची सवय होते. माझ्या ओळखीचे दोन वृद्ध गृहस्थ साध्या सायकलिंगने रोज ३०-४० कि.मी. प्रवास करतात. त्यांना त्याचे काहीही वाटत नाही. माझी पत्नीही माझ्यापेक्षा जास्त सायकलींग करते.

युरोपमधल्या कुठल्याही शहरात, भरदिवसाही आणि अगदी ऐन गर्दीच्या ठिकाणीही सायकलस्वार दिसून येतात. मागच्या वर्षी मी लंडनमध्ये एक प्रचंड सायकल प्रदर्शनीय फेरी बघितली. यात चित्र-विचित्र सायकली घेऊन हजारो नागरिक सामील झाले होते. आपल्या कॅराव्हॅनमध्ये सायकली टाकून युरोपमधले नागरिक महिना महिना देशोदेशी फिरतात. मात्र आपल्याकडे सकाळी ८-९ नंतरच शहरातल्या बहुतेक रस्त्यांवर असह्य वाहन गर्दी, बेशिस्त वाहतूक, आट्यापाट्या खेळणारे दुचाकी चालक, (शिवाय पर्यावरणवाल्यांनी राखून ठेवलेले झाडांचे अडथळे) या सगळ्या प्रकारात सायकलवर जाणे म्हणजे एक अग्निदिव्य ठरते.

कोणत्याही शहरात सायकल चालवता येणे तेही कामाच्या वेळी आणि गर्दीच्या भागात हे निरोगी शहरांचे एक व्यवच्छेदक लक्षण मानायला पाहिजे. नाशिक शहर यासाठी आदर्श नाही तरी आश्वाासक वाटते. कुंभमेळ्यामुळे बरेच रस्ते गुळगुळीत झाले आहेत. या रस्त्यांवरून सायकल चालवायला धमाल येते. नाशिक विकास आराखड्यात आता १५० किमी. चा नियोजित सायकल पथ धरला आहे, यात नदी आणि कालवे यांच्यालगत जाणारे छोटे रस्ते धरून एक सुंदर क्रीडा-संरचना आकाराला येऊ शकते. सर्व ऋतूत सायकलिंग करता येते. व्यायामाने तापलेल्या शरीरावर पाऊस घेणे यासारखा आनंद नाही. कानात आवडीचे गाणे टोचून त्या लयीत सायकलिंग करीत जाणे हा तर नादावणारा अनुभव आहे. मी तर मोबाईलवर यासाठी निवडक गाणी, विशेषत: कुमार गंधर्व, जसराज वगैरे यांची भरून ठेवली आहेत. आम्ही धरुन काही जणांनी आपल्या चारचाकी गाड्यांना मागे कॅरिअर लावून त्यावर सायकली अडकवून जिल्ह्याच्या अंतर्भागात जाऊन सायकलिंग करण्याची सोय केलेली आहे. या पद्धतीने नाशिक जिल्ह्यातली अनेक छोटीमोठी धरणे, धबधबे, कालवे, डोंगर, टेकड्या पाहात सायकल प्रवास करता येतो. यातला आनंद केवळ अवर्णनीय आहे. तुम्ही कोणीही सामील होऊ शकाल..म्हणजे व्हावे असा माझा आग्रह आहे

डॉ. शाम अष्टेकर – ९४२२२७१५४४
अभ्यासक, सार्वजनिक आरोग्य